Cái nghèo qua thơ của Tam Nguyên Yên Đổ

Nguyễn Khuyến thốt lên: - “Tay cầm miếng thịt ôm mặt khóc”. Ôi! Có cái bi kịch nào đắng cay thâm trầm và tế nhị đến như thế này! Nhà thơ đã khóc ở một miếng thịt tất cả những nỗi cự nhục ở trên đời này và tôi cũng đã nghẹn ngào khi đọc qua đoạn này!

Thói thường ở đời người ta tặng quà cáp là để mua chuộc lợi dụng nhau. Ở đây ta thấy chỉ vì sự cảm thương quí mến nhau mà cho thịt. Vì lúc này cụ Yên Đổ nghỉ hưu nghèo đói, đau ốm, già cả không làm được việc gì – Nếu không nhận không ăn thì bị đói và gầy, như vậy miếng thịt đến không vẩn đục.

Tuy vậy khi Nguyễn Khuyến nhận miếng thịt vẫn cứ khổ tâm đến nỗi phải “ôm mặt khóc!”.

Nguyễn Khuyến sống giữa bối cảnh ngoài xã hội bị thực dân Pháp đô hộ - giặc giã triền miên dân tình đói rét. Trong nhà cụ Yên Đổ cũng lâm vào cảnh nghèo, trong mình bệnh tật qua bài:

Việc vứt bỏ chốn quan trường đối với Nguyễn Khuyến là một việc nhẹ nhàng, nhưng khi về hưu tâm trạng của ông không hoàn toàn thanh thản – vừa ảm đạm vừa phân mang! Ở ông có cái cảm giác tủi thân trách phận – vì già, vì đau yếu, mắt mờ phải bỏ dở việc lớn, cùng sự kinh hãi về cuộc đời dâu bể, đất nước loạn ly, trộm cướp hoành hành. Ông phần lo đói nghèo – “Cháo rau không đủ bữa”.

Phần lo đối phó với bọn quan lại làm tay sai cho giặc Pháp. Nguyễn Khuyến cáo quan về hưu non đâu có được yên thân dễ dàng. Theo sự chỉ đạo của quan Thầy Pháp – Vũ Văn Báo Tổng đốc Nam Định ép cụ trở ra làm quan – nên Nguyễn Khuyến dành phải cho con mình là Nguyễn Hoan (đậu phó bản) ra làm quan thay mình.

Để quản lý cụ, Hoàng Cao Khải – Kinh lược Bắc Kỳ đưa cụ về dinh làm gia sư – để quản chế cụ.

Với những nỗi đau trên qua bài “Xuân bệnh”

Cái đòn đánh chua cay trào lộng của bác hủ kho gàn dở Yên Đổ vị gia sư nghèo khỏ kiếm cơm!

Một vị Tam nguyên tài cán thực sự còn kém xa thằng đi ở đợ ư?!

Một vị quan triều Nguyễn như cụ bị bắt đi làm gia sư danh vọng may ra hơn đứa ăn mày à?

Nghèo và ốm, tóc bạc vì u sầu cụ Yên Đổ phải chấp nhận, vì nỗi buồn giày vò ông trong cảnh nhà nghèo. Ông nhớ lại khi xưa mình là vị quan đường đường ở chốn triều đình, giờ đây ốm nghèo khốn khổ qua bài:

Ông đã nêu lên sau ngày treo mũ từ quan, cảnh nghèo ốm ập đến đáng thương cái già đến, trong thời buổi loạn ly chẳng còn quyển sách nào mà đọc nữa!

Trong cảnh sống nghèo ốm Nguyễn Khuyến đã đồng cam cộng khổ “ba cùng” với dân quê – Thơ Nôm của ông phản ảnh dân tình có một sắc thái đậm đà, đằm thắm – ông cũng ăn uống kham khổ:

Qua bài: “MẤT MÙA”

“Năm nay cày cấy vẫn chân thua

Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa

Phần thuế quan Tây, phần trả nợ

Nửa công đứa ở, nửa thuê bò

Sớm trưa dưa muối cho qua bữa

Chợ búa trầu cau chẳng dám mua!”

Vị quan to về hưu đã trở thành lão nông thực thụ cũng tính toán chi li – vì chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa, phần thuế phần trả nợ vì ăn vay cày trả - nên cụ Yên Đổ phải đành sớm trưa dưa muối cho qua bữa và ngay cả trầu cau cũng chẳng dám mua khi đi chợ trong cảnh sống khốn khó đó – nên khi “BẠN ĐẾN CHƠI NHÀ”, nhà thơ Yên Đổ đã viết:

“Đã bấy lâu nay bác tới nhà

Trẻ thời đi vắng, chợ thời xa

Ao sâu nước cả, khôn chài cá

Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà

Cải đã tàn cây, cà chưa nụ

Bầu vừa rụng rốn – mướp đương hoa

Đầu trò tiếp khách, trầu không có

Bác đến chơi đây – ta với ta!”

Do cụ Yên Đổ quá nghèo! Ngày ăn hai bữa sớm và trưa chỉ có dưa muối mà thôi! – và có đi chợ thì trầu cau cũng chẳng dám mua – cho nên khi bạn đến nhà chơi thì làm gì có trầu cau để tiếp bạn – nên: - “Đầu trò tiếp khách trầu không có”

Bạn đến nhà chơi – Nhưng cụ Yên Đổ nghèo không có gì để thết bạn thì làm một bài thơ để tặng bạn. Qua bài thơ ta thấy nhà cụ Yên Đổ cái gì cũng có – nhưng chẳng có cái gì hết!! Bài thơ đã bóc dần những nghi thức xã giao màu mè của xã hội, để cuối cùng, khi những lớp vỏ hình thức không còn gì nữa thì chúng ta thấy hiện lên một tình bạn hết sức cao quí, hết sức đẹp đẽ, trong cảnh nghèo tiếp bạn – “Bác đến chơi đây ta với ta”. Như vậy cái ý nghĩ của cụ rất rõ – Tình bầu bạn tự nó đã là một bữa tiệc tinh thần – bạn bè gặp nhau vui sướng nhìn nhau cũng đủ no rồi – ông quan Tổng đốc về hưu ở vùng chiêm trũng chấp nhận cái nghèo. Ông trở về vùng nông thôn, đồng ruộng không phải chỉ thông cảm với nông dân mà chính mình là nông dân hóa, ông làm ăn như một nông dân với “chín sào tư thổ” gia cảnh 4 vợ 7 người con (5 trai) và hơn 10 người cháu.

Ông là một nhà thơ nghèo nhưng giàu lòng yêu nước, nhà thơ lớn của dân tộc rất cận nhân tình và là nhà thơ của nhân tình, nhà thơ của đồng quê – ông bảo trọng khí tiết mà cam chịu sống trong cảnh nghèo qua bài:

“NGÀY XUÂN DẠY CON HỌC

Năm mới vừa sang, năm cũ qua

Tuy nghèo, ta vẫn mến nhà ta

Chín sào tư thổ là nơi ở

Một bó tàn thư ấy nghiệp nhà”

(Trích)

Với chín sào tư thổ nhưng nhà đông miệng ăn – tuy nghèo nhưng ông luôn bảo trọng khí tiết của nhà nho – “Một bó tàn thư ấy nghiệp nhà”, của cụ Tam nguyên. Một gia thế có nhiều Tiến sĩ, phó bản.

Trước khi về lại quê nhà ông là người nuôi chí lớn, nối nghiệp ông cha là việc lớn:

“Vốn lắm chí xông pha trời thẳm

Đâu phải là diều, én, sẻ hay?”

                                    (Vân ngoại bằng đoàn)

Nhưng sau khi về lại Yên Đổ - ông đau với cái đau mất nước, với niềm thương cảm đối với cuộc đời lầm than tủi cực của nhân dân sống trong vòng nô lệ của thực dân Pháp. Ông có cái khát vọng đổi đời có lợi cho dân cho nước – cả cái tâm thể khăng khăng lánh đục tìm trong – bất hợp tác với kẻ thù – đành chấp nhận sống trong cảnh nghèo. Ngay đến tiếng cười chảy nước mắt của cụ Yên Đổ cũng chính là một phương diện biểu hiện lòng yêu nước của cụ với những câu thơ độc địa như bài: “GÁI RỬA MÔNG BỜ SÔNG”

Vun vén giang sơn một cặp tròn

Nghìn thu be tát mãi không mòn

Biết chăng chỉ có ông Hà Bá

Mỉm mép cười thầm với nước non!

Hoặc:

“Ba vuông phấp phới cờ bay dọc

Một bức tung hoành váy xắn ngang”

                                                (Lấy Tây)

Cái hiểm hóc, oái ăm của cụ Yên Đổ ở nội dung, ở phong cách tinh tế, kín đáo càng thể hiện lòng yêu nước non. Cụ căm ghét bọn lấy Tây – đĩ điếm. Cụ chế nhạo qua câu thơ cay cú hiểm hóc trên!

Cụ yên Đổ từ quan chấp nhận cái nghèo qua bài: TỰ THUẬT

Cụ Yên Đổ sống trong cảnh nghèo bệnh tật, phần già cả ăn uống kham khổ qua bài:

Cụ Yên Đổ sống trong cảnh nhà thì nghèo túng, thân đau ốm, tuổi thì già – do mất mùa – trong cảnh đời nhiễu nhương cụ đành ăn uống kham khổ, tấm cám cho qua ngày đoạn tháng, an ủi tuổi già đâu có còn mơ đến tước lộc quyền uy! Phần tuổi già, phần bệnh tật qua bài

 “HÀN VŨ” (Mưa tạnh).

“Trời hắt hiu mưa phùn gió bấc

Tựa ghế ngồi, bệnh tật ngày tăng

Tiếng ho như hạc kêu sương

Rét tìm hơi ấm, mèo vàng rúc chăn”

                                                (Trích bản dịch)

Sống trong cảnh nghèo bệnh tật nhưng cụ Yên Đổ an ủi là mình giàu thơ, giàu đạo qua bài: “NHÀN VỊNH”

“Mạc thán bắc môn bần thả lũ

Thi du đạo phú vị vi bần”

Nghĩa là:

            “Đừng có than van, ra từ cửa Bắc nghèo và khổ

Giàu thơ, giàu đạo, chưa thể coi là nghèo”

            Để tạm khép lại bài viết này, tôi xin nêu bài thơ “Khóc vợ” của cụ Yên Đổ sống trong cảnh già nua, bệnh tật nghèo túng, vợ thì mất nơi đất khách quê người qua bài:

LỮ THẤU KHỐC NỘI (KHÓC VỢ CHÔN NỚI ĐẤT KHÁCH).